Autor: Ewa Teresa Krzyżanowska
Wyd.: 2015
W XIX i na początku XX wieku nastąpiły gigantyczne przemiany, które stały się elementem przełomowym dla struktury miasta. Masowe użycie maszyny wprowadziło kolosalne zmiany powodując ogromne zaburzenia w zachowaniu się ludzi, zmiany w strukturze produkcji, zmiany w strukturze społecznej. Po średnio zmiany te stały się przyczyną nadmiernego zagęszczania się miast, braku odpowiednich warunków sanitarnych i higienicznych, spekulacji zasobami mieszkaniowymi. Przemiany doprowadziły do lekceważenia odwiecznej harmonii urbanistycznej miasta.
Rodząca się komunikacja samochodowa z jej rozlicznymi problemami wymagała nowych rozwiązań. Na tej bazie powstał ruch modernistyczny w architekturze i urbanistyce. Karta Ateńska, podstawowy dokument a jednocześnie manifest modernizmu, została sformułowana w lipcu 1933 roku jako efekt IV Kongresu CIAM. Była następstwem licznych i wnikliwych prac przygotowawczych określających stan miast – głównie europejskich, i ich problemów. Prace analityczne dotyczyły 33 miast o różnej wielkości. IV Kongres CIAM odbywał się na statku „Partis II– Ateny”, w okresie 29 lipca – 13 sierpnia 1933 roku. W powstaniu Karty brali udział przedstawiciele piętnastu narodowości, w tym także Polacy. Byli to reprezentanci najbardziej postępowych ówczesnych środowisk twórczych. Obrady toczyły się w dwóch, a następnie w trzech językach. Przewodniczący kongresu van Eesteren, doświadczony architekt, już wtedy zauważył ważność i konieczność adaptacji proponowanych rozwiązań w przyszłości. Jego słowa mówią o tym wyraźnie: „Analiza miast wykazuje, że życie współczesne jest bardzo elastyczne, że wszystko zmienia się i to bardzo szybko. I dlatego potrzeba nam planów możliwie najbardziej elastycznych, które w przyszłości nie będą hamowały rozwoju nowych koncepcji” (cytat z książki Heleny Syrkus „Ku Idei Osiedla Społecznego”, PWN, Warszawa 1976 rok str. 139).
Karta Ateńska ukazała się w następnych latach we Francji, gdzie sztuka budownictwa posiada żywe i mocne tradycje. „Karta winna znaleźć się w rękach socjologów, lekarzy, higienistów, ekonomistów, wszystkich tych, którzy przyzwyczajeni są rozważać zagadnienie jednostki ludzkiej z zimną krwią i pod różnymi kątami. … Polityka, sztuka, która plany wciela w życie, znajdzie w karcie wytyczne i zasady działania.” (Fragment przedmowy do pierwszego kompletnego wydania z 1941 r., Karta Ateńska Urbanistyka CIAM, Wydział Architektury Wnętrz ASP Warszawa str. 8). Karta została wydana we Francji z inicjatywy Le Corbusiera.
KARTA ATEŃSKA składa się z następujących rozdziałów: Wytyczne Ogólne, Krytyczny Stan Miast w Dzisiejszych Czasach oraz Wnioski. Tekst mówi o pogarszającym się stanie technicznym tkanki miejskiej, potrzebie niezbędnych powierzchni zielonych dla prawidłowego funkcjonowania istoty ludzkiej, potrzebie słońca dla każdego. Karta jest zbiorem przemyśleń architektów i urbanistów tworzących postępowy ówcześnie kierunek modernistyczny XX wie ku. Dzisiaj nikt nie zaprzeczy, że zbyt małe podwórza, tzw. studnie, w dziewiętnastowiecznych budynkach mieszkalnych, zbyt wąskie ulice bez możliwości utworzenia większych przestrzeni otwartych, tworzą atmosferę niezdrową i deprymującą dla mieszkańców. Karta Ateńska nakreślała ogólne założenia i wytyczne kierunku.
IV Kongres CIAM wyznacza 3 podstawowe tworzywa w urbanistyce: SŁOŃCE, ZIELEŃ, OTWARTA PRZESTRZEŃ. W tych trzech wartościach widzi antidotum na bolączki szybkiej industrializacji, zagęszczania się miast. „Pierwszym zadaniem urbanistyki jest zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzkich. Zdrowie każde go człowieka zależy w znacznej mierze od „warunków naturalnych”. Słońce, które kieruje rozwojem wszystkich stworzeń powinno zajrzeć do wnętrza każdego mieszkania i rozsypać tam swoje promienie, bez których życie gaśnie. Dobroć powietrza zapewniona jest obecnością zieleni. Winno być czyste, uwolnione z zawiesin kurzu i szkodliwych gazów. Wreszcie przestrzeń otwarta winna być zaprojektowana rozrzutnie. Nie zapominajmy, że poczucie przestrzenności jest rzędu psychologicznego, i że wąskość ulic, zacienianie podwórzy, tworzą atmosferę niezdrową dla ciała i deprymującą dla ducha.” Jest to charakterystyczny fragment Karty Ateńskiej, rozdziału „Krytyczny Stan Miast w Dzisiejszych Czasach. Środki Zaradcze.” (Karta Ateńska Urbanistyka CIAM, Wydział Architektury Wnętrz ASP Warszawa, str. 31, 32).